نقد و بررسی خط و زبان فارسی، چرا باید پارسی را پاس بداریم؟
یازار : مجید زنگانلی (Məcid Zənganli)
+0 به‌یه‌ن - پسندیدن
نویسنده :روح الله فرمانفرمائیان
تغییر خط و زبان رسمی كشور امكان پذیر است و برای نمونه تاجیكستان اول تاجیكی (نه فارسی) مینوشتن و میخواندن حكومت كه كمونیستی شد یادگیری خط و زبان روسی اجباری شد و نسل بعدی كاملا مسلط به روسی بودن و تاجیكی (نه فارسی) فراموش شد؛ اتحاد جماهیر شوروی كه سقوط كرد تاجیكستان هم انقلاب فرهنگی-ادبی شد و باز هم به جامعه شوك دادن!
این بار بجای خط روسی، فارسی را با الفبای سیریلیك نوشتن و به زبان تاجیكی نوین سخن گفتن كه از زبان روسی و ازبكی و تاجیكی تشكیل شده است.
اول بدانید فارسی همان عربی پیشرفته است و هیچ ربطه به خط پهلوی ندارد:
زبان و خط فارسی (عربی پیشرفته) برای عرب است یا عجم؟
خط و زبان فارسی كهنه ناكارآمد و مرده است
با زبان و خط فارسی نمیتوان در اقتصاد، هنر، علم و سیاست پیشرفت كرد.
فارسی یا پارسی زبان ضعیف و سختی است ولی ملی گرایان شوونیست همچنان لجاجت و پافشاری میكنن كه اگر كلمات عربی را پالایش كنیم فارسی زبان راحت و شیرینی است در ادامه برای شما روشن میشود پارسی شكر نیست بلكه تلخِ تلخ است.
پس از ورود اسلام به ایران الفبای عربی برای نوشتن خط فارسی بكارگرفته شد. از آنجاییكه چهار صدای "پ گ ژ چ" در عربی وجود ندارند، این حروف بعداً اضافه شده اند. الفبای زبان فارسی شامل حروف زیر است:
ا ء ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ك گ ل م ن و ه ی
حروف صدادار كوتاه
حروف صدادار كوتاه عبارتند از فتحه (زبر)، كسره (زیر) و ضمه (پیش).
فتحه "a" سنگ sang
كسره "e" دل del
ضمه "o" مرغ morq
این سه حرف در نوشتن حذف میشوند، مگر اینكه در آول كلمه واقع شوند كه در آنصورت به الف و یا اگر در انتهای كلمه كه به های ناملفوظ تبدیل میشوند. مثال:
اسب asb اردك ordak اقرار eqrár مرده morde
حروف صدادار بلند
آا á آب áb باد bád باران bárán
ای i این in دین din میز miz
او u سود sud زود zud توپ tup
اصوات مركب
ey میدان meydan
ow شوق šowq
تشدید
اگر در كلمه ای حرفی دوبار پهلوی هم قرارگیرد، یكی را حذف كرده و بالای دیگری علامتی كه تشدید نامیده میشود، میگذارند.
سكون
علامتی شبیه دایره (ه) كه بالای حرف ساكن میگذارند. علامت سكون و تشدید نیز همانند فتحه، كسره و ضمه در نوشتن حذف میشوند.
اشكالات خط فارسی عربی
مثال زیر كه در آن حروف فارسی استفاده شده در شعر حافظ به حروف لاتینی تبدیل شده اند، شاید بیانگر بخشی از مشكلاتی باشد كه فارسی زبانان و بویژه نوآموزان زبان فارسی در خواندن متون فارسی با آن مواجه میشوند.
اشكالاتی كه در اكثر خطوط جهان است معمولاً دو علت دارد:
١- زبان و اصوات تغییر میكنند ولی خط ثابت میماند. بعنوان مثال بعضی از حروف و صداها پس از مدتی تغییر نموده ولی خط همان شكل قبلی را حفظ میكند مانند "واو معدوله" در كلمات خواهش، خواب، خوار و ... كه در فارسی قدیم تلفظ میشده اند و اكنون بصورت خاهش خاب و خار تلفظ می شوند ولی شیوه نوشتن آنها مانند سابق است.
٢- اشكالات ذاتی خط و عدم توانایی آن در تطبیق با نیازهای جامعه و تكنیك معاصر.
نقصهای خط فارسی
١- علائم تشدید، سكون و سه حرف صدادار كوتاه یعنی حركتهای فتحه (زیر)، كسره (زبر) و ضمه (پیش) در نوشتن حذف میشوند.
هر حرف بیصدا در كلمات فارسی میتواند یكی از علائم پنجگانه كسره، فتحه، ضمه، تشدید و سكون را دارا باشد، ولی چون این علائم در نوشتن بكارنمیروند كلمات به اشكال مختلف تلفظ میشوند. مثلاً كلمه دوحرفی "بر" را به ٦ حالت و كلمه سه حرفی "برد" را به ٢١شكل مختلف میتوان تلفظ كرد:
"بر"
bar ber bor barr berr borr
"برد"
barrod barred barrad barod bared barad bard
berrod berred berrad berod bered berad berd
borrod borred borrad borod bored borad bord
٢- برای یك حرف چند علامت مختلف وجود دارد كه در نوشتن ایجاد اشكال میكند. مثال:
"س، ص، ث" (S) ساده sáde، صاف sáf، ثابت sábet
"ز، ذ، ض، ظ" (Z) زبان zabán، ذره zarre، ضررzarar، ظرف zarf
"ت،ط" (T) تجربه tajrobe، طبل tabl
"ه، ح" (H) هندسه hendese، حساب hesáb
"ق، غ" (Q) قارچ qárč، غار qár
"ع، ء" (') ارجاع 'erjá، ارضاء 'erzá
٣- یك علامت نشانه چند حرف است كه امر خواندن رامشكلتر میسازد:
و
"و" پنج مورد نوشتن دارد:
١- ضمه o در كلمات خوش xoš و تو to.
٢- حرف صدادار "او" u در روز ruz و زود zud.
٣- حرف بیصدای"واو" v در كلماتی چون ورزش varzeš و واژگون vážgun.
٤- حرف صدادار مركب ow در كلمات "سوگند" sowgand و "نو" now
٥- واو معدوله در كلمات خواهر xáhar، خواهش xáheš، خواستن xástan و خواب xáb كه تلفظ نمیشود.
ی
"ی" چهار مورد نوشتن دارد:
١- حرف صدادار "ای " در میز miz، سیب sib و سیر sir.
٢- حرف بیصدای "ی " در كلماتی چون یادگار yádgár و خیام xayyám.
٣- حرف صدادار مركب در كلمات "می" mey (شراب) " میل meyl و سیل seyl.
٤- "ی" در انتهای اسامی یحیی yahyá، موسی musá، عیسی isá و مرتضی mortezá دارای صدای الف است.
الف مقصوره در عربی (ی) یاییست در پایان واژه ها كه ( آ ) خوانده میشود. اینگونه واژه ها در املای فارسی مانند اصل عربی نوشته میشوند، مانند عیسی isá و موسی musá.
الف
١- صدای فتحه a در ابر abr، اسب asb
٢- صدای كسره e در اسم esm، اشاره ešáre
٣- صدای ضمه o در اردك ordak، اركیده orkide
٤- الف در كلمات "آب" áb و "سراب" saráb تلفظ یكسانی دارد ولی بصورتهای گوناگونی نوشته میشود.
٥- "آ" در الان" al'án و "قرآن" qor'án بصورت "عا" تلفظ میشود، العان و قرعان.
همزه ء
تلفظ همزه و "ع" در عربی متفاوت ولی در فارسی یكسان است. املای كلماتیكه دارای همزه هستند و از عربی به فارسی وارد شده اند معمولاً حفظ میشود. قائده نوشتن این كلمات به شرح زیر میباشد:
كلماتیكه در وسط یا انتهای آنها همزه باشد عربی هستند، مانند رأس، جزء.
اگر حركت حرف پیش از همزه "فتحه" باشد همزه بصورت "أ" نوشته میشود، مانند رأس و یأس.
اگر حركت پیش از همزه كسره باشد، همزه بصورت "ئ" نوشته میشود. مثال: لئام
اگر حركت حرف پیش از همزه ضمه باشد همزه بصورت "ؤ" نوشته میشود، مانند مؤسسه، مؤمن.
اگر حركت حرف پیش از همزه "ا" باشد همزه بصورت "ئ" نوشته میشود، مانند غائب.
اگر حركت حرف پیش از همزه ساكن باشد، همزه بصورت "ئ " نوشته میشود مانند مسئله.
٤- حرفهایی هم هست كه در كلمات خاصی از نوشتن حذف میشود، مانند الف در كلمات اسحق و اسمعیل.
٥- نقطه های متعدد در بالا و پایین حرف و همچنین تعداد حروف دندانه دار متوالی در یك كلمه هم سبب دشواری در نوشتن و هم موجب اشتباه در تلفظ میشود. مثلاً كلمه سه حرفی "شپش" دارای ٧ دندانه متوالی و ٩ نقطه میباشد.
٦- حروف فارسی از راست به چپ ولی اعداد از چپ به راست نوشته میشوند و این باعث مشكلاتی در امر نوشتن با ماشین تحریر میشود.
٧- تنوین، صدای دو زیر یا دو زبر در پایان كلمه های عربی اتفاقاً و ثانیاً كه بصورت اتفاقن و ثانین تلفظ میشوند.
٨- های ناملفوظ و ملفوظ
های ملفوظ آنست كه نوشته و خوانده میشود و در اول، وسط و آخر كلمه ظاهر میشود مثل: هوا، میهن، ماه.
های ناملفوظ آنست كه نوشته شده اما خوانده نمیشود و فقط در آخر كلمه ظاهر میشود مانند "ه" در پایان كلمات خانه، لانه، دانه، جوانه، مرده، زنده و .. كه هرگز تلفظ نمیشود. درواقع حرف آخر این كلمات كسره میباشد و نه"ه" ولی چون كسره در نوشتن می افتد، این كلمات بشكل خان، لان، دان و جوان درمی آیند، یعنی خانه و جوانه با خان و جوان یكسان نوشته میشوند. برای جلوگیری از این امر های ناملفوظ به انتهای این كلمات اضافه شده است.
اما اگر دو كسره متوالی در انتهای یك كلمه واقع شود، بعبارت دیگر وقتیكه علامت كسره فارسی بعد از كلماتیكه به كسره ختم میشوند، بیاید مانند خانه دوست. درا‌ینمورد قاعده واحدی وجودندارد، هر سه شكل "خانه ی دوست" ، "خانه دوست" و خانه دوست (با همزه روی "ه" خانه) رایج میباشند.
اگر پسوند فعل بعد از های ناملفوظ واقع شود نیز شیوه های نگارش متفاوتند مانند رفته ای، رفته یی، رفته ئی.
در كلمه "رفته ام" ماضی نقلی فعل رفتن، "ه" بجای كسره و "ا" بجای فتحه بكاررفته. در كلمه "نامه ها"، های اول دارای صدای كسره و های دوم دارای صدای h است.
٩- ساخت كلمه
برای نوشتن یك كلمه كافی نیست كه فقط حروف را كنار یكدیگر بچینیم، آنچنانكه در زبانهای اروپایی كه از حروف لاتینی استفاده میكنند، رایج است. در این زبانها یك كلمه هم با حروف بزرگ و هم كوچك و یا تركیبی از این دو قابل نوشتن است. بعنوان مثال هر سه شكل "WATER, water,Water" مجاز میباشند. علاوه بر این تركیب اعداد و حروف در یك كلمه نیز امریست بدیهی و ضروری بویژه در كوتاهنویسی های علمی، بعنوان مثال فرمول "H2O" برای آب در شیمی.
كلمه در خط فارسی تركیبی است از حروف كه ساخت آن پیرو قواعد خاصی میباشد، ازجمله:
- اكثر حروف دارای دو شكل كوچك و بزرگ میباشند مانند"بب" كوچك و بزرگ.
- یك سری دارای چهار فرم "اول"، "وسط"، "آخر" و "تنها" مانند عععع.
- الف دارای دو فرم "آ ا " اصطلاحاً كلاهدار و بی كلاه.
- همزه به سه شكل "ئأء " ظاهر میشود.
- حروف "رژزدذو" فقط یك فرم دارند.
- حروف یك كلمه به هم متصلند، بجز "آارزژدذو" كه به حروف بعد از خود نمی چسبند.
مثال: همه حروف تشكیل دهنده كلمه "قسطنطنیه" متصلند، در صورتیكه حروف كلمه "آرام" جدا میباشند.
- حرف آخر كلمه با حرف بزرگ، آخر و یا تنها نوشته میشود، مثلاً نان، سه، ماه.
- بقیه حروف با توجه به جایگاهشان در كلمه تغییر شكل پیدا میكنند.
با توجه به محدودیتهای فوق نوشتن كلمه ماشین بصورت "م آ ش ی ن" و یا تعهد بصورت "ت ع ه د" نادرست میباشد. اینگونه محدودیتها امكان كوتاهنویسیی های علمی را (آنچنانكه در غرب رایج است و نقش مهمی در آموزش و یادگیری این علوم ایفا میكند) از بین میبرد.
مشكل دیگر اینكه یك حرف نماینده چند صدا و بالعكس یك صدا با چندین حرف نمایش داده میشود مانند س، ص، ث. حال اگر علیرغم مشكلات فوق سعی كنیم ساده ترین فرمول شیمی "H2O" یعنی آب را با خط فارسی بنویسیم:
١- H را به دو فرم (ه، ح) میتوان نمایش داد.
٢- عدد ٢ با حروف (ه، ح) تركیب پذیر نیست.
٣- "O" در حروف الفبای فارسی وجودندارد. اگر حرف "و" را بجای O بكار بگیریم، تركیبات " ه ٢ و"، "ح ٢ و" حاصل میشود كه در آنها "و" خود دارای چهار صدای V, O,U, OW میباشد و در نتیجه فرمول نوشته شده به فارسی را در هر دو حالت ه و ح میتوان به چهار گونه تعبیر كرد: H2U, H2OW, H2O, H2V. این مثال ساده خود بیانگر مشكلاتیست كه خط فارسی در ارتباط با كامپیوتر و اینترنت با آن مواجه خواهد شد.
١٠- املای كلمات مركب
چسباندن حروف بیكدیگر و اشكالاتی كه ایجاد میشود:
- حروف با توجه به جایشان در كلمه تا چهار شكل مختلف پیدا میكنند، مانند "عععع".
- تعداد دندانه ها در حروف متوالی امر خواندن را مشكل میسازد (هفت دندانه پیاپی در مستشرق )
- كلماتی مانند تعججب، مرففه، تفككر، تكببر، تأسسف، معللم، تمددن، مرددد "moraddad" شاید باعث اختراع علامت تشدید شده است.
- زبان فارسی زبانیست تركیبی و بیشتر كلمات با یكدیگر تركیب پذیرند ولی در مورد متصل یا منفصل نوشتن اینگونه كلمات تركیبیی هیچگونه قائده خاصی وجود ندارد و یا اگر هم بخشاً چنین قوائدی موجود باشد در عمل نقض میشوند.
"خوش" در حدود ٤٣٠ تركیب دارد كه درحدود ٦٠ تركیب از آنها متصل و بقیه منفصل نوشته میشود. مثال: خوش سلیقه، خوش حساب، خوش لباس، خوشبو، خوشگل، خوشحال، خوشگذران و ...
"كم" در حدود ٣٠٠ تركیب دارد كه فقط "٦" تركیب متصل است و "هم " درحدود ٢٣٠ و "بی" درحدود هزار تركیب پیوندپذیر، و "شیرین" ٧٠، "سخت" ٤٥ (كه بجز سختدل همه جدا نوشته میشوند)، "سخن" ٥٢ (تنها ٧ تركیب جدا نوشته میشود)، "پاك" ١٠٠ (بیست تركیب جداست)، و "تهی" ٢٥ (دو تركیب جداست) دارد. "به نقل از فرهنگ املایی دكتر جعفر شعار، صفحه ٦".
بحث در اینجا بر سر قوائد كلمات تركیبی نیست بلكه در وهله اول نشان دادن اینكه شكل خاص ساخت كلمه (چسباندن حروف بیكدیگر) قوائد احتمالی رانقض نموده و استثناء قائده شده است. مثلاً چرا "دانشجو" سرهم است و "صلح جو" جدا، در صورتیكه هر دو از نظر گرامری فرم یكسانی دارند. كلمات "دانش جو" و "صلحجو" عجیب بنظر میرسند. از این نوع مثالها فراوان است. مثال: خوشسخن، خوشسلیقه، خوشحساب، خوشلباس و ...
كلمه تركیبی است از حروف بهم چسبیده ولی "رزژدوا" به حرف بعدی نمی چسبند (نقض قاعده)، بعضی حروف تركیبشان زیبا نیست مانند "صلحجو" و این خود راه را برای شیوه های گوناگون نگارش باز میگذارد. بین نویسندگان ایرانی در این مورد اختلاف نظر فراوان است چنانكه برخی طرفدار جدانویسی و گروهی از متصل نویسی جانبداری میكنند و برخی نیز سعی میكنند با استناد به قواعد گرامری تركیبی از این دو راه حل ارائه دهند.
جدانویسی: هم تا، دانش كده، سخن ور، شاه كار، بجای همتا، دانشكده، سخنور و شاهكار
متصل نویسی: ترقیپرور، موسیقیشناس، واقعبین بجای ترقی پرور، موسیقی شناس، واقع بین
استناد به قواعد گرامری
"در طرز نوشتن بعضی كلمات بین نویسندگای ناهماهنگی برقرار است. این ناهماهنگی دو علت دارد. یكی اینكه در قدیم پیوسته یا گسسته نوشتن كلمات رابر پایه رابطه صرفی و نحوی آنها ملاك قرار نداده اند، بلكه در درجه اول قشنگی ظاهری آنها و بعد آسانی خواندنشان ملاك قرارگرفته است. بویژه چون قشنگی خط در قدیم هنری بزرگ محسوب می شده، خطاطان از طرفی برای زیبانویسی و از طرف دیگر برای اینكه آخر سطرها در یك خط عمودی قرارگیرد، كلمات را یا به ناحق از هم جداكرده اند یا به ناروا به هم پیوسته اند. كم كم این كار كه جنبه هنری داشته است، عادت همگانی شده. دیگر شكل حروف است كه چون چند حرف دندانه دار پشت سرهم قرارگیرند، شكلی پردندانه درست میكنند، كه خواندنش اشكال بوجود میاورد، به این سبب این نوع كلماترا جدا از هم نوشته اند." به نقل از صادق امینی، دستور زبان فارسی، ص ٩٢.
كامپیوتر، اینترنت و خط فارسی
در اینجا قصد این نیست كه تمامی مشكلات خط فارسی دررابطه با كامپیوتر و اینترنت را بررسی كرده بلكه به ذكر چند مثال اكتفا میكنیم:
١- مشكل ذخیره كردن لغاتی كه تلفظ جداگانه دارند ولی یكسان نوشته میشوند. هرچند كه این مشكل بخشاً در زبانهایی كه با حروف لاتینی نوشته میشوند نیز وجوددارد ولی در آن زبانها بصورت استثناء عمل میكند، در فارسی این پدیده بعلت عدم وجود حروف صدادار كوتاه در نوشتن، بمراتب بیشتر اتفاق می افتد. مثال:
سر sar ،sor ، serr
لنگ lang, leng, long
گرد gard, gerd, gord
كرم kerm, kerem, korom, karam
٢- مشكل عدم وجود حروف صدادار كوتاه در نوشتن، در ارتباط با برنامه های "مالتی میدیا" multimédia كه صدا را به حرف تبدیل می كنند.
٣- مشكل نمایش دادن چند صدا با یك حرف در برنامه های "مالتی میدیا" multimédia كه حروف را به صدا تبدیل می كنند.
بعنوان مثال كلمه "نو" كه دارای صدای now میباشد به nv تبدیل میشود.
۲- نوشتن به انگلیسی، بجای حروف فارسی(عربی پیشرفته) - گفتگو به زبان فرانسوی یا انگلیسی
تغییر خط و زبان رسمی كشور امكان پذیر است و برای نمونه تاجیكستان اول تاجیكی (نه فارسی) مینوشتن و میخواندن حكومت كه كمونیستی شد یادگیری خط و زبان روسی اجباری شد و نسل بعدی كاملا مسلط به روسی بودن و تاجیكی (نه فارسی) فراموش شد؛ اتحاد جماهیر شوروی كه سقوط كرد تاجیكستان هم انقلاب فرهنگی-ادبی شد و باز هم به جامعه شوك دادن!
این بار بجای خط روسی، فارسی را با الفبای سیریلیك نوشتن و به زبان تاجیكی نوین سخن گفتن كه از زبان روسی و ازبكی و تاجیكی تشكیل شده است.
تغییر خط و زبان رسمی كشور امكان پذیر است و برای نمونه تاجیكستان اول تاجیكی (نه فارسی) مینوشتن و میخواندن حكومت كه كمونیستی شد یادگیری خط و زبان روسی اجباری شد و نسل بعدی كاملا مسلط به روسی بودن و تاجیكی (نه فارسی) فراموش شد؛ اتحاد جماهیر شوروی كه سقوط كرد تاجیكستان هم انقلاب فرهنگی-ادبی شد و باز هم به جامعه شوك دادن!
این بار بجای خط روسی، فارسی را با الفبای سیریلیك نوشتن و به زبان تاجیكی نوین سخن گفتن كه از زبان روسی و ازبكی و تاجیكی تشكیل شده است.
اول بدانید فارسی همان عربی پیشرفته است و هیچ ربطه به خط پهلوی ندارد:
زبان و خط فارسی (عربی پیشرفته) برای عرب است یا عجم؟
خط و زبان فارسی كهنه ناكارآمد و مرده است
با زبان و خط فارسی نمیتوان در اقتصاد، هنر، علم و سیاست پیشرفت كرد.
فارسی یا پارسی زبان ضعیف و سختی است ولی ملی گرایان شوونیست همچنان لجاجت و پافشاری میكنن كه اگر كلمات عربی را پالایش كنیم فارسی زبان راحت و شیرینی است در ادامه برای شما روشن میشود پارسی شكر نیست بلكه تلخِ تلخ است.
پس از ورود اسلام به ایران الفبای عربی برای نوشتن خط فارسی بكارگرفته شد. از آنجاییكه چهار صدای "پ گ ژ چ" در عربی وجود ندارند، این حروف بعداً اضافه شده اند. الفبای زبان فارسی شامل حروف زیر است:
ا ء ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ك گ ل م ن و ه ی
حروف صدادار كوتاه
حروف صدادار كوتاه عبارتند از فتحه (زبر)، كسره (زیر) و ضمه (پیش).
فتحه "a" سنگ sang
كسره "e" دل del
ضمه "o" مرغ morq
این سه حرف در نوشتن حذف میشوند، مگر اینكه در آول كلمه واقع شوند كه در آنصورت به الف و یا اگر در انتهای كلمه كه به های ناملفوظ تبدیل میشوند. مثال:
اسب asb اردك ordak اقرار eqrár مرده morde
حروف صدادار بلند
آا á آب áb باد bád باران bárán
ای i این in دین din میز miz
او u سود sud زود zud توپ tup
اصوات مركب
ey میدان meydan
ow شوق šowq
تشدید
اگر در كلمه ای حرفی دوبار پهلوی هم قرارگیرد، یكی را حذف كرده و بالای دیگری علامتی كه تشدید نامیده میشود، میگذارند.
سكون
علامتی شبیه دایره (ه) كه بالای حرف ساكن میگذارند. علامت سكون و تشدید نیز همانند فتحه، كسره و ضمه در نوشتن حذف میشوند.
اشكالات خط فارسی عربی
مثال زیر كه در آن حروف فارسی استفاده شده در شعر حافظ به حروف لاتینی تبدیل شده اند، شاید بیانگر بخشی از مشكلاتی باشد كه فارسی زبانان و بویژه نوآموزان زبان فارسی در خواندن متون فارسی با آن مواجه میشوند.
jng hftad v dv mlt hmh ra 'zr bnh chvn ndydnd hqyqt rh afsanh zdnd (hafz)
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند (حافظ)
اشكالاتی كه در اكثر خطوط جهان است معمولاً دو علت دارد:
١- زبان و اصوات تغییر میكنند ولی خط ثابت میماند. بعنوان مثال بعضی از حروف و صداها پس از مدتی تغییر نموده ولی خط همان شكل قبلی را حفظ میكند مانند "واو معدوله" در كلمات خواهش، خواب، خوار و ... كه در فارسی قدیم تلفظ میشده اند و اكنون بصورت خاهش خاب و خار تلفظ می شوند ولی شیوه نوشتن آنها مانند سابق است.
٢- اشكالات ذاتی خط و عدم توانایی آن در تطبیق با نیازهای جامعه و تكنیك معاصر.
نقصهای خط فارسی
١- علائم تشدید، سكون و سه حرف صدادار كوتاه یعنی حركتهای فتحه (زیر)، كسره (زبر) و ضمه (پیش) در نوشتن حذف میشوند.
هر حرف بیصدا در كلمات فارسی میتواند یكی از علائم پنجگانه كسره، فتحه، ضمه، تشدید و سكون را دارا باشد، ولی چون این علائم در نوشتن بكارنمیروند كلمات به اشكال مختلف تلفظ میشوند. مثلاً كلمه دوحرفی "بر" را به ٦ حالت و كلمه سه حرفی "برد" را به ٢١شكل مختلف میتوان تلفظ كرد:
"بر"
bar ber bor barr berr borr
"برد"
barrod barred barrad barod bared barad bard
berrod berred berrad berod bered berad berd
borrod borred borrad borod bored borad bord
٢- برای یك حرف چند علامت مختلف وجود دارد كه در نوشتن ایجاد اشكال میكند. مثال:
"س، ص، ث" (S) ساده sáde، صاف sáf، ثابت sábet
"ز، ذ، ض، ظ" (Z) زبان zabán، ذره zarre، ضررzarar، ظرف zarf
"ت،ط" (T) تجربه tajrobe، طبل tabl
"ه، ح" (H) هندسه hendese، حساب hesáb
"ق، غ" (Q) قارچ qárč، غار qár
"ع، ء" (') ارجاع 'erjá، ارضاء 'erzá
٣- یك علامت نشانه چند حرف است كه امر خواندن رامشكلتر میسازد:
و
"و" پنج مورد نوشتن دارد:
١- ضمه o در كلمات خوش xoš و تو to.
٢- حرف صدادار "او" u در روز ruz و زود zud.
٣- حرف بیصدای"واو" v در كلماتی چون ورزش varzeš و واژگون vážgun.
٤- حرف صدادار مركب ow در كلمات "سوگند" sowgand و "نو" now
٥- واو معدوله در كلمات خواهر xáhar، خواهش xáheš، خواستن xástan و خواب xáb كه تلفظ نمیشود.
ی
"ی" چهار مورد نوشتن دارد:
١- حرف صدادار "ای " در میز miz، سیب sib و سیر sir.
٢- حرف بیصدای "ی " در كلماتی چون یادگار yádgár و خیام xayyám.
٣- حرف صدادار مركب در كلمات "می" mey (شراب) " میل meyl و سیل seyl.
٤- "ی" در انتهای اسامی یحیی yahyá، موسی musá، عیسی isá و مرتضی mortezá دارای صدای الف است.
الف مقصوره در عربی (ی) یاییست در پایان واژه ها كه ( آ ) خوانده میشود. اینگونه واژه ها در املای فارسی مانند اصل عربی نوشته میشوند، مانند عیسی isá و موسی musá.
الف
١- صدای فتحه a در ابر abr، اسب asb
٢- صدای كسره e در اسم esm، اشاره ešáre
٣- صدای ضمه o در اردك ordak، اركیده orkide
٤- الف در كلمات "آب" áb و "سراب" saráb تلفظ یكسانی دارد ولی بصورتهای گوناگونی نوشته میشود.
٥- "آ" در الان" al'án و "قرآن" qor'án بصورت "عا" تلفظ میشود، العان و قرعان.
همزه ء
تلفظ همزه و "ع" در عربی متفاوت ولی در فارسی یكسان است. املای كلماتیكه دارای همزه هستند و از عربی به فارسی وارد شده اند معمولاً حفظ میشود. قائده نوشتن این كلمات به شرح زیر میباشد:
كلماتیكه در وسط یا انتهای آنها همزه باشد عربی هستند، مانند رأس، جزء.
اگر حركت حرف پیش از همزه "فتحه" باشد همزه بصورت "أ" نوشته میشود، مانند رأس و یأس.
اگر حركت پیش از همزه كسره باشد، همزه بصورت "ئ" نوشته میشود. مثال: لئام
اگر حركت حرف پیش از همزه ضمه باشد همزه بصورت "ؤ" نوشته میشود، مانند مؤسسه، مؤمن.
اگر حركت حرف پیش از همزه "ا" باشد همزه بصورت "ئ" نوشته میشود، مانند غائب.
اگر حركت حرف پیش از همزه ساكن باشد، همزه بصورت "ئ " نوشته میشود مانند مسئله.
٤- حرفهایی هم هست كه در كلمات خاصی از نوشتن حذف میشود، مانند الف در كلمات اسحق و اسمعیل.
٥- نقطه های متعدد در بالا و پایین حرف و همچنین تعداد حروف دندانه دار متوالی در یك كلمه هم سبب دشواری در نوشتن و هم موجب اشتباه در تلفظ میشود. مثلاً كلمه سه حرفی "شپش" دارای ٧ دندانه متوالی و ٩ نقطه میباشد.
٦- حروف فارسی از راست به چپ ولی اعداد از چپ به راست نوشته میشوند و این باعث مشكلاتی در امر نوشتن با ماشین تحریر میشود.
٧- تنوین، صدای دو زیر یا دو زبر در پایان كلمه های عربی اتفاقاً و ثانیاً كه بصورت اتفاقن و ثانین تلفظ میشوند.
٨- های ناملفوظ و ملفوظ
های ملفوظ آنست كه نوشته و خوانده میشود و در اول، وسط و آخر كلمه ظاهر میشود مثل: هوا، میهن، ماه.
های ناملفوظ آنست كه نوشته شده اما خوانده نمیشود و فقط در آخر كلمه ظاهر میشود مانند "ه" در پایان كلمات خانه، لانه، دانه، جوانه، مرده، زنده و .. كه هرگز تلفظ نمیشود. درواقع حرف آخر این كلمات كسره میباشد و نه"ه" ولی چون كسره در نوشتن می افتد، این كلمات بشكل خان، لان، دان و جوان درمی آیند، یعنی خانه و جوانه با خان و جوان یكسان نوشته میشوند. برای جلوگیری از این امر های ناملفوظ به انتهای این كلمات اضافه شده است.
اما اگر دو كسره متوالی در انتهای یك كلمه واقع شود، بعبارت دیگر وقتیكه علامت كسره فارسی بعد از كلماتیكه به كسره ختم میشوند، بیاید مانند خانه دوست. درا‌ینمورد قاعده واحدی وجودندارد، هر سه شكل "خانه ی دوست" ، "خانه دوست" و خانه دوست (با همزه روی "ه" خانه) رایج میباشند.
اگر پسوند فعل بعد از های ناملفوظ واقع شود نیز شیوه های نگارش متفاوتند مانند رفته ای، رفته یی، رفته ئی.
در كلمه "رفته ام" ماضی نقلی فعل رفتن، "ه" بجای كسره و "ا" بجای فتحه بكاررفته. در كلمه "نامه ها"، های اول دارای صدای كسره و های دوم دارای صدای h است.
٩- ساخت كلمه
برای نوشتن یك كلمه كافی نیست كه فقط حروف را كنار یكدیگر بچینیم، آنچنانكه در زبانهای اروپایی كه از حروف لاتینی استفاده میكنند، رایج است. در این زبانها یك كلمه هم با حروف بزرگ و هم كوچك و یا تركیبی از این دو قابل نوشتن است. بعنوان مثال هر سه شكل "WATER, water,Water" مجاز میباشند. علاوه بر این تركیب اعداد و حروف در یك كلمه نیز امریست بدیهی و ضروری بویژه در كوتاهنویسی های علمی، بعنوان مثال فرمول "H2O" برای آب در شیمی.
كلمه در خط فارسی تركیبی است از حروف كه ساخت آن پیرو قواعد خاصی میباشد، ازجمله:
- اكثر حروف دارای دو شكل كوچك و بزرگ میباشند مانند"بب" كوچك و بزرگ.
- یك سری دارای چهار فرم "اول"، "وسط"، "آخر" و "تنها" مانند عععع.
- الف دارای دو فرم "آ ا " اصطلاحاً كلاهدار و بی كلاه.
- همزه به سه شكل "ئأء " ظاهر میشود.
- حروف "رژزدذو" فقط یك فرم دارند.
- حروف یك كلمه به هم متصلند، بجز "آارزژدذو" كه به حروف بعد از خود نمی چسبند.
مثال: همه حروف تشكیل دهنده كلمه "قسطنطنیه" متصلند، در صورتیكه حروف كلمه "آرام" جدا میباشند.
- حرف آخر كلمه با حرف بزرگ، آخر و یا تنها نوشته میشود، مثلاً نان، سه، ماه.
- بقیه حروف با توجه به جایگاهشان در كلمه تغییر شكل پیدا میكنند.
با توجه به محدودیتهای فوق نوشتن كلمه ماشین بصورت "م آ ش ی ن" و یا تعهد بصورت "ت ع ه د" نادرست میباشد. اینگونه محدودیتها امكان كوتاهنویسیی های علمی را (آنچنانكه در غرب رایج است و نقش مهمی در آموزش و یادگیری این علوم ایفا میكند) از بین میبرد.
مشكل دیگر اینكه یك حرف نماینده چند صدا و بالعكس یك صدا با چندین حرف نمایش داده میشود مانند س، ص، ث. حال اگر علیرغم مشكلات فوق سعی كنیم ساده ترین فرمول شیمی "H2O" یعنی آب را با خط فارسی بنویسیم:
١- H را به دو فرم (ه، ح) میتوان نمایش داد.
٢- عدد ٢ با حروف (ه، ح) تركیب پذیر نیست.
٣- "O" در حروف الفبای فارسی وجودندارد. اگر حرف "و" را بجای O بكار بگیریم، تركیبات " ه ٢ و"، "ح ٢ و" حاصل میشود كه در آنها "و" خود دارای چهار صدای V, O,U, OW میباشد و در نتیجه فرمول نوشته شده به فارسی را در هر دو حالت ه و ح میتوان به چهار گونه تعبیر كرد: H2U, H2OW, H2O, H2V. این مثال ساده خود بیانگر مشكلاتیست كه خط فارسی در ارتباط با كامپیوتر و اینترنت با آن مواجه خواهد شد.
١٠- املای كلمات مركب
چسباندن حروف بیكدیگر و اشكالاتی كه ایجاد میشود:
- حروف با توجه به جایشان در كلمه تا چهار شكل مختلف پیدا میكنند، مانند "عععع".
- تعداد دندانه ها در حروف متوالی امر خواندن را مشكل میسازد (هفت دندانه پیاپی در مستشرق )
- كلماتی مانند تعججب، مرففه، تفككر، تكببر، تأسسف، معللم، تمددن، مرددد "moraddad" شاید باعث اختراع علامت تشدید شده است.
- زبان فارسی زبانیست تركیبی و بیشتر كلمات با یكدیگر تركیب پذیرند ولی در مورد متصل یا منفصل نوشتن اینگونه كلمات تركیبیی هیچگونه قائده خاصی وجود ندارد و یا اگر هم بخشاً چنین قوائدی موجود باشد در عمل نقض میشوند.
"خوش" در حدود ٤٣٠ تركیب دارد كه درحدود ٦٠ تركیب از آنها متصل و بقیه منفصل نوشته میشود. مثال: خوش سلیقه، خوش حساب، خوش لباس، خوشبو، خوشگل، خوشحال، خوشگذران و ...
"كم" در حدود ٣٠٠ تركیب دارد كه فقط "٦" تركیب متصل است و "هم " درحدود ٢٣٠ و "بی" درحدود هزار تركیب پیوندپذیر، و "شیرین" ٧٠، "سخت" ٤٥ (كه بجز سختدل همه جدا نوشته میشوند)، "سخن" ٥٢ (تنها ٧ تركیب جدا نوشته میشود)، "پاك" ١٠٠ (بیست تركیب جداست)، و "تهی" ٢٥ (دو تركیب جداست) دارد. "به نقل از فرهنگ املایی دكتر جعفر شعار، صفحه ٦".
بحث در اینجا بر سر قوائد كلمات تركیبی نیست بلكه در وهله اول نشان دادن اینكه شكل خاص ساخت كلمه (چسباندن حروف بیكدیگر) قوائد احتمالی رانقض نموده و استثناء قائده شده است. مثلاً چرا "دانشجو" سرهم است و "صلح جو" جدا، در صورتیكه هر دو از نظر گرامری فرم یكسانی دارند. كلمات "دانش جو" و "صلحجو" عجیب بنظر میرسند. از این نوع مثالها فراوان است. مثال: خوشسخن، خوشسلیقه، خوشحساب، خوشلباس و ...
كلمه تركیبی است از حروف بهم چسبیده ولی "رزژدوا" به حرف بعدی نمی چسبند (نقض قاعده)، بعضی حروف تركیبشان زیبا نیست مانند "صلحجو" و این خود راه را برای شیوه های گوناگون نگارش باز میگذارد. بین نویسندگان ایرانی در این مورد اختلاف نظر فراوان است چنانكه برخی طرفدار جدانویسی و گروهی از متصل نویسی جانبداری میكنند و برخی نیز سعی میكنند با استناد به قواعد گرامری تركیبی از این دو راه حل ارائه دهند.
جدانویسی: هم تا، دانش كده، سخن ور، شاه كار، بجای همتا، دانشكده، سخنور و شاهكار
متصل نویسی: ترقیپرور، موسیقیشناس، واقعبین بجای ترقی پرور، موسیقی شناس، واقع بین
استناد به قواعد گرامری
"در طرز نوشتن بعضی كلمات بین نویسندگای ناهماهنگی برقرار است. این ناهماهنگی دو علت دارد. یكی اینكه در قدیم پیوسته یا گسسته نوشتن كلمات رابر پایه رابطه صرفی و نحوی آنها ملاك قرار نداده اند، بلكه در درجه اول قشنگی ظاهری آنها و بعد آسانی خواندنشان ملاك قرارگرفته است. بویژه چون قشنگی خط در قدیم هنری بزرگ محسوب می شده، خطاطان از طرفی برای زیبانویسی و از طرف دیگر برای اینكه آخر سطرها در یك خط عمودی قرارگیرد، كلمات را یا به ناحق از هم جداكرده اند یا به ناروا به هم پیوسته اند. كم كم این كار كه جنبه هنری داشته است، عادت همگانی شده. دیگر شكل حروف است كه چون چند حرف دندانه دار پشت سرهم قرارگیرند، شكلی پردندانه درست میكنند، كه خواندنش اشكال بوجود میاورد، به این سبب این نوع كلماترا جدا از هم نوشته اند." به نقل از صادق امینی، دستور زبان فارسی، ص ٩٢.
كامپیوتر، اینترنت و خط فارسی
در اینجا قصد این نیست كه تمامی مشكلات خط فارسی دررابطه با كامپیوتر و اینترنت را بررسی كرده بلكه به ذكر چند مثال اكتفا میكنیم:
١- مشكل ذخیره كردن لغاتی كه تلفظ جداگانه دارند ولی یكسان نوشته میشوند. هرچند كه این مشكل بخشاً در زبانهایی كه با حروف لاتینی نوشته میشوند نیز وجوددارد ولی در آن زبانها بصورت استثناء عمل میكند، در فارسی این پدیده بعلت عدم وجود حروف صدادار كوتاه در نوشتن، بمراتب بیشتر اتفاق می افتد. مثال:
سر sar ،sor ، serr
لنگ lang, leng, long
گرد gard, gerd, gord
كرم kerm, kerem, korom, karam
٢- مشكل عدم وجود حروف صدادار كوتاه در نوشتن، در ارتباط با برنامه های "مالتی میدیا" multimédia كه صدا را به حرف تبدیل می كنند.
بعنوان مثال كلمه "نو" كه دارای صدای now میباشد به nv تبدیل میشود.
صدای اصلی: now
٤- مشكل نمایش دادن یك صدا با چند حرف در برنامه های كامپیوتری كه صدا را به حرف تبدیل میكنند.
مثال: S س، ص، ث، و Z ز،ض، ذ، ظ. از آنجاییكه تلفظ "س" و "ص" در فارسی یكسان بوده و تشدید نیز در نوشتن بكار نمیرود، صداهای كلمات "سد" sadd و "صد" sad هردو به sd تبدیل میشوند.
زن zan ظن zann ------> zn
زد zad ضد zedd ------> zd
صد sad سد sadd ------> sd
ج- گاهی نیز دو كلمه بهم متصل میشوند مانند حروف اضافه و علائم مفعولی كه به اسم می پیوندند. مثال: به هم بهم، به نوعی بنوعی ، كتاب را كتابرا، جست و جو جستجو
٦- تناقض ازچپ به راست نوشتن اعداد و از راست به چپ نوشتن حروف فارسی .
صدا: nv
حروف: نو
حروف: نو
مثال: S س، ص، ث، و Z ز،ض، ذ، ظ. از آنجاییكه تلفظ "س" و "ص" در فارسی یكسان بوده و تشدید نیز در نوشتن بكار نمیرود، صداهای كلمات "سد" sadd و "صد" sad هردو به sd تبدیل میشوند.
زن zan ظن zann ------> zn
زد zad ضد zedd ------> zd
صد sad سد sadd ------> sd
٥- مشكل شناسایی حدومرز كلمات در خط فارسی
شناسایی
واحد كلمه در یك متن از چند جنبه دارای اهمیت است، ازجمله جهت ذخیره
كردن كلمه در حافظه كامپیوتر بعنوان مثال در یك دیكشنری و یا برای
پیداكردن كلمات كلیدی در یك متن توسط برنامه های جستجوگر. همانطوریكه
قبلاً نیز اشاره شد متصل یا منفصل نوشتن كلمات یا اجزای مختلف كلمه بیشتر
بر مبنای زیبایی آنها و راحتی خواندنشان بوده تا رابطه صرفی و نحوی
آنها. از اینرو واحد كلمه در فارسی كاملاً مخدوش میباشد. بعنوان مثالالف- بعضی كلمات بخاطر راحتی خواندن بصورت چند كلمه منفصل نوشته میشوند، مانند كلمات تركیبی موسیقیشناس، خوشسلیقه، خوشحساب كه معمولاً بشكل موسیقی شناس، خوش سلیقه، خوش حساب نوشته میشوند.
ب بعضی كلمات نیز بخاطر محدودیتهای نگارشی در ادیتورهای كامپیوتری اجباراً بصورت منفصل نوشته میشوند مانند گفته ام، دیده اند، برده ایم. چونكه این كلمات بدون علامت فاصله بین "ه" و "الف" گفتهام، دیدهاند، بردهایم نوشته خواهند شد.ج- گاهی نیز دو كلمه بهم متصل میشوند مانند حروف اضافه و علائم مفعولی كه به اسم می پیوندند. مثال: به هم بهم، به نوعی بنوعی ، كتاب را كتابرا، جست و جو جستجو
٦- تناقض ازچپ به راست نوشتن اعداد و از راست به چپ نوشتن حروف فارسی .
- دو پیشنهاد:
۲- نوشتن به انگلیسی، بجای حروف فارسی(عربی پیشرفته) - گفتگو به زبان فرانسوی یا انگلیسی
تغییر خط و زبان رسمی كشور امكان پذیر است و برای نمونه تاجیكستان اول تاجیكی (نه فارسی) مینوشتن و میخواندن حكومت كه كمونیستی شد یادگیری خط و زبان روسی اجباری شد و نسل بعدی كاملا مسلط به روسی بودن و تاجیكی (نه فارسی) فراموش شد؛ اتحاد جماهیر شوروی كه سقوط كرد تاجیكستان هم انقلاب فرهنگی-ادبی شد و باز هم به جامعه شوك دادن!
این بار بجای خط روسی، فارسی را با الفبای سیریلیك نوشتن و به زبان تاجیكی نوین سخن گفتن كه از زبان روسی و ازبكی و تاجیكی تشكیل شده است.
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند (حافظ)
چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند (حافظ)
